کمکی آراز

یکی از مشهورتن مزارات موجود رد جمهوری آذربایجان، مزار حکیم نظامی گنجوی در شهر تاریخی گنجه می‏باشد. ده ها منبع دست اول تاریخی از دفن گشتن نظامی در گنجه قفقاز سخن به میان آورده‏اند. آرامگاه نظامی تا چندین دهه پیش وضعیت خوبی نداشت. برای آگاهی از اوضاع نابسمان این مزار بخشی از نوشته های عادل­خان زیاد خان ، نواده جواد خان گنجه ای، را مرور می کنیم:

و وضعیّت نابسامان آرامگاه نظامی همواره عادل خان، را آزار می­داد، به گونه­ای که در سه اثر خود بر لزروم بهسازی مقبرۀ حکیم گنجه تأکید می­کند:

«در نزدیکی شهر گنجه قبر شاعر مشهور شیخ نظامی علیه الرّحمه قرار دارد. اگر عسکر آقا آدی­گوزل­اوف، رئیس ادارۀ شهر گنجه، بعد از اتمام تحصیلاتش در دارالفنون گنبدی بر فراز آن مزار نمی­ساخت؛ حال محلّ آرامگاه شیخ نظامی هم معلوم نبود. حیف که اکنون نصف آن گنبد فرو ریخته و هیچ کس خیال بازسازی آن را ندارد. اکنون داخل آن گنبد اسب و الاغ نگهداری می­کنند. استخوان بسیاری از مشاهیر در ولایت ما این گونه طعمۀ کلاغ و لاشخور شده است».

 « ننگ بر ما باد که ما مردم جمهوری آذربایجان نشان یادگاری برای اصحاب قلم و علمای برجسته خود ایجاد نکرده­ایم. حتّی مقبرۀ عالمی چون شیخ نظامی که «شیلله‏ر» و سایر اروپایی­ها به آثار او افتخار می­کنند، در نتیجۀ بی­احترامی ما، در حوالی گنجه به مسکن مارها و عقرب­ها مبدّل گشته است. دین معنوی ما، به این گونه از علما اقتضا می­کند که مجسّمه­های ایشان را بر فراز مقبره‏هایشان قرار دهیم».

«قبر او [نظامی] بزرگترین و عزیزترین یادگار ادوار تاریخی گنجه است. بعد از برافراشتن بیرق استقلال در فکر بودیم در عوض گنبد، قشنگ­ترین و مجلل­ترین ساختمانی به طرز جدید فنّی در روی قبر آن شاعر تهیّه نمائیم».

شاید مشاهدۀ اوضاع نابسامان آرامگاه نظامی در قرن 19م. سیّد عظیم شیروانی، شاعر معروف منطقۀ شیروان، را به سرودن رباعی ذیل واداشت:

«ای شیخ نظامی! ای نظامی داغیلان

ای گنجه‏ده عزّ و احتشامی داغیلان

اولموشمو سنینله من کیمی عالمده

بیتی، ائوی، مکتبی، کلامی داغیلان؟»

ترجمه: (ای شیخ نظامی! که آنکه نظامت نابود گشت!

ای آنکه در شهر گنجه عزّ و احتشامت نابود گشت.

آیا در عالم کسی مانند من و تو وجود داشت،

که بیت و خانه و مکتب و کلامش نابود گردد؟»

اما مزار نظامی بعدها به زیباترین شکل احیا گشت و اکنون یکی از مهم ترین جاذبه های گردشگری شهر گنجه است.